ŚREDNIOWIECZE

        Średniowiecze to czas sztuki romańskiej i gotyckiej obfitujących w okazałe zabytki architektury sakralnej. W dziedzinie muzyki dominowała religijna sztuka wokalna, w związku z czym rozwój muzyki przebiegał równolegle z rozwojem liturgii chrześcijańskiej. Kościół zainicjował dynamiczny rozwój muzyki, propagując ją w licznie powstających świątyniach. Kościoły i klasztory były ośrodkami kultury muzycznej, w których uprawiano muzykę zawodowo. Muzyka kościelna została uznana za jedyną formę oficjalnej i szanowanej kultury muzycznej. Klasztory spełniały bardzo ważną rolę: były ośrodkami kształcenia zawodowego śpiewaków, do XII wieku stanowiły ośrodki nauki i sztuki. Wokół klasztorów koncentrowały się również teoretyczne rozważania dotyczące muzyki. Do XIII wieku największą rolę odegrały takie klasztory jak:
- St. Gallen (Szwajcaria),
- Limoges (Niemcy),
- Monte Cassino (Włochy),
- Reichenau (Niemcy),
- Santiago de Compostela (Hiszpania).
       Pierwszoplanowa rola Kościoła zdecydowała o wyraźnej dominacji i kształcie muzyki religijnej w całej epoce średniowiecza. Muzyka świecka we wczesnym średniowieczu, której istnienie potwierdzają różne źródła pośrednie, zachowała się jedynie szczątkowo. Dopiero rozwój muzyku dworskiej w XII wieku przyczynił się do jej dokumentowania, oraz większej autonomi. Jest jeszcze jedno ważne, tym razem czysto muzyczne, kryterium periodyzacji średniowiecza, które dzieli epokę na dwie duże fazy. monodyczną i czas muzyki wielogłosowej, sprzyjającej powstawaniu nowych form muzyki kościelnej, oraz ich ewolucji. Schyłek IX wieku przyjmuje się umownie za czas narodzin wielogłosowości.

Chorał Gregoriański
       Chorał Gregoriański obejmuje:
- Liturgię mszalną,
- Liturgię pozamszalną w postaci nabożeńst odprawianych o różnych porach dnia.
       Nazwa "Chorał Gregorianski" mogła pojawić się dopiero w VII wieku, ponieważ pontyfikat Grzegorza I Wielkiego, obejmował lata 590 - 604. Do tego czasu używano nazwy cantus romanus, czyli - śpiew rzymski - , podkreślając w ten sposób, nierozerwalną więź chorału z Kościołem rzymskim. Śpiew rzymski nie był jedyną formą śpiewu liturgicznego w kościele zachodnim. Oprócz niego istniały inne gałęzie chorału, m.in. mediolański, galijski i mozarabski. Ich nazwy wyraźnie wskazują na lokalną proweniencję i wpływy.
       O niepowtarzalnym klimacie brzmieniowym chorału gregoriańskiego, decydują jego charakterystyczne cechy:
- jednogłosowość,
- czysto wokalny charakter,
- wykonywanie przez mężczyzn,
- teksty łacińskie,
- rytmika oparta na prozodii tekstu,
- specyficzna tonalność,
- swoista tonacja.
       W chorale gregoriańskim istniały trzy podstawowe sp[osoby wzajemnego przyporządkowania sobie tekstu i melodii:
- sylabiczny (jednej sylabie tekstu odpowiada jeden dźwięk),
- neumatyczny (jednej sylabie tekstu odpowiada dźwięk lub niewielka grupa dźwięków, zespolona jednym akcentem),
- melizmatyczny (jednej sylabie tekstu odpowiada kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt dźwięków).
       Guido z Arezzo jest autorem nowego systemu nauki śpiewu - solmizacji. Nazwy solmiazcyjne: ut, re, mi, fa, sol, la są początkowymi zgłoskami hymnu na cześć św. Jana Chrzciciela, skomponowanego w VII wieku. Hymn ten jest prośbą śpiewaków skierowaną do ich patrona, św. Jana, aby uchronił ich od chrypki i w ten sposób umożliwił opiewanie jego czynów.
       Zgłoskę si na oznaczenie siódmego dźwięku skali dodano pod koniec XVI wieku, tworząc ją z pierwszych liter dwóch ostatnich wyrazów hymnu, tj. Sancte Ioannes (Święty Jan). W XVII wieku włoski teoretyk Giovanni Battista Doni, wykorzystując początek swojego nazwiska, zamienił bezdźwięcze ut na wygodniejsze do śpiweania do. System solmizacyjny Guidona stosowany jest w praktyce do dzisiaj.

Msza
       Msza w średniowieczu stanowiła najważniejszą formę liturgii, ponieważ była wyrazem symbolicznego odwzorowania ostatniej wieczerzy Pańskiej. Na liturgię mszalną składają się następujące grupy śpiewów chorałowych:
- części stałe,
- części zmienne,
- śpiewy solowe celebransa.
       Ustalenie stałych i zmiennych części mszy nastąpiło na przełomie V i VI wieku.

Oficjum
       Terminem oficjum określa się liturgię godzin, czyli nabożeństwa pozamszalne. Były to nabożeństwa odprawiane o różnych porach dnia. Zasadniczy schemat Oficjum ustalił na początku VI wieku św. Benedykt. Na pełne codzienne Oficjum składało się 8 nabożeństw:
1. Jutrznia - odprawiane przed wschodem słońca
2. Chwalby - o wschodzie słońca,
3. Pryma - ok. godz. 6 rano
4. Tercja - ok. godz. 9 rano
5. Seksta - ok. godz. 12 w południe
6. Nona - ok. godz. 15
7. Nieszpory - o zachodzie słońca
8. Kompleta - przed udaniem się na spoczynek
       Nazwy: Pryma, Tercja, Swksta, Nona, łączą się ściśle z czasem odprawiania tych nabożeństw. Tropy i sekwencje
Tropy są to interpolacje, czyli wstawki tekstowe, muzyczne tekstowo - muzyczne do oryginalnych śpiewów liturgicznych. Dodawanie nowych tekstów stosowano we fragmentach melizmatycznych. Pomiędzy słowa tekstu liturgicznego wstawiano nowy tekst. tropy były wstawkami jednogłosowymi i często powodowały rozwinięcie melodii. Szczególnym rodzajem tropu jest sekwencja. Zawsze jest to trop dodany do wersu Alleluja. Melodia Alleluja odnacza się długimi melizmatami.

Dramat liturgiczny
       Dramat liturgiczny wykształcił się w X wieku z dialogowanych tropów stanowiących dodatki do Introitu. Dialogowanie miało postać naprzemiennych pytań i odpowiedzi. Najstarsze dramaty liturgiczne dotyczyły tajemnicy Wielkanocy i wykorzystywały fragmenty Ewangelii mówiący o nawiedzeniu Grobu Jezusa przez kobiety.
       Dramaty liturgiczne były wyłącznie śpiewane i zawierały podstawowe elementy nabożeństwa: responsoria, sekwencje, tropy, hymny, a także cytaty z Pisma świętego. Akcji dramatycznej towarzyszyły gesty, mimika, dekoracje i inne elementy czysto sceniczne. W niedługim czasie zmieniło się miejsce wykonywania dramatu; z kościoła przeniósł się on na plac przed kościołem, rynek czy jarmark. Umożliwiło to włączenie do dramatu elementów świeckich, tj. melodii ludowych, rytmiki tanecznej, instrumentów, ról kobiecych, scen z życia, a także języków narodowych w miejsce łaciny. Języki narodowe sprzyjały większej przystępności i zapewniły dużą popularność formie dramatu. Coraz większą rolę zyskiwały rekwizyty, kostiumy, maski, dekoracje. Pozostała tematyka religijna, ale forma uległa teatralizacji. Dramat liturgiczny odegrał ważną rolę w procesie ukształtowania późniejszych form, przede wszystkim: misterium, oratorium i pasji

Od czasów średniowiecza coraz trudniej usłyszeć chorał gregoriański w jego czystej postaci. Postanowienia Soboru Watykańskiego II znacznie ograniczyły, a praktycznie rzecz biorąc usunęły chorał z ceremoni kościelnych. Ten piękny i niepowtarzalny rodzaj muzyki pozostanie na zawsze symbolem Kościoła średniowiecznego.

Muzyka świecka
       Powstanie i szybki rozkwit stanu rycerskiego przyczyniły się do rozwoju twórczości dworskiej, Historycznie znaczenie ma anonimowy epos rycerski Pieśń o Rolandzie. pochodzący prawdopodobnie z drugiej połowy XI wieku. Muzyka tego utworu nie zachowała się, jednak na podstawie ocalałego tekstu wiadomo, że jest to forma litanijna, w której po każdym wersie poematu powtarzana jest jedna melodia. Wiek XII przyniósł obfitą twórczość pieśniarską trubadurów i truwerów. Trubadurzy działali od początku XII wieku w południowej Francji, truwerzy natomiast rozwinęli swoją działalność dopiero od połowy XII wieku na północy Francji. O formie pieśni średniowiecznej decydowała budowa tekstu; w twórczości trubadurów i truwerów pojawiły się różne nazwy gatunkowe, czasem przeniesione z terminologi związanej z poezją. W muzyce trubadurów najbardziej popularne były dwa gatunki: cenzo i vers, natomiast u truwerów - ballada, rondeau i virelai. Utwory truwerów zawierają więcej pierwiastków emocjonalnych i ludowych. Aktywność trubadurów i truwerów trwała do końca XIII wieku. Zachowało się około 2500 utworów trubadurów i około 1400 pieśni truwerów.
       Liryka francuska stała się wzorem dla innych ośrodków: niemieckiego, hiszpańskiego i włoskiego.

Okres burgundzki
       Okres burgundzki w muzyce jest okresem przejściowym, w którym krzyżują się tendencje późnegośredniowiecza z zapowiedzią renesansu. Nowym ośrodkiem kultury muzycznej stało się z początkiem XV wieku księstwo burgundzkie. Z dworem w Dijon związanych było wielu wybitnych kompozytorów, m.in. Gilles Binchois (ok. 1400 - 1460) i Guillaume Dufay (ok. 1400 - 1474). Na rozwój szkoły burgundzkiej złożyły się wpływ francuskiej ars nova, włoskiego trecenta i muzyki angielskiej. Reprezetatywnym kompozytorem angielskim w okresie burgundzkim był John Dunstable (między 1380 a 1390 - 1453). W pierwszej połowie XV wieku niemały wkład do muzyki europejskiej wniosła także muzyka polska. Jest to przede wszystkim zasługa wybitnego kompozytora - Mikołaja z Radomia. Najistotniejsze zmiany dotyczyły mszy. Zasadą stał się układ czterogłosowy. W 1425 roku powstała Missa Sancti Jacobi Guillaume'a Dufaya. Msza Dufaya to utwór dziewięcioczęściowej obejmująy części stałe i zmienne. Ten rodzaj mszy nosi nazwę missa plenaria (msza pełna). W XV wieku chorał gregorianski przestał być jedynym źródłem cantus firmus. Obok chorału kompozytorzy stosowali w tym celu melodie popularnych pieśni świeckich. Z reguły wykorzystywano jako cantus firmus początkowy fragment melodii, a nie całą pieśń.
       Dokonania okresu ars nova rzutowały na rozwój muzyki instrumentalnej. Powiększyło się instrumentarium, m.in. fidel, skrzypce, lirę korbową, portatyw, flet prosty, flet poprzeczny, harfę, psalterium, lutnię, i szereg instrumentów perkusyjnych. Powstałe w tym czasie pierwsze zbiory utworów przeznaczonych na instrumenty klawiszowe świadczą o popularności tych instrumentów, zarówno klawiszowo - strunowych, jak również organów organów. Gra na organach osiągnęła pod koniec średniowiecza wysoki poziom techniczny. Guillaume de Machaut nazwał organy królową instrumentów. Instrumentalne utwory tego czasu były przeważnie opracowaniem utworów wokalnych lub też ćwiczeniami kontrapunktycznymi. Osobny rodzaj stanowiły preambula, które zazwyczaj pełniły rolę wstępu do utworu wokalnego.